Opiniërend artikel NBTG over tolkentekort

Omdat er op gezette tijden in diverse media vragen gesteld worden over oorzaken en oplossingen voor het tolkentekort, hebben wij besloten om een artikel op te stellen waarin wij ons standpunt over dit onderwerp verwoord hebben. Zo kunnen we dit document in voorkomende gevallen direct naar de media toesturen en onze visie ook met andere stakeholders delen. Het artikel is hieronder te lezen.

TERUGDRINGING VAN HET TEKORT AAN TOLKEN NEDERLANDSE GEBARENTAAL

De Nederlandse wetgeving heeft ervoor gezorgd dat er grote stappen zijn gezet in de richting van gelijke kansen voor dove personen. Het VN-Verdrag voor de rechten van mensen met een beperking en de Wet Erkenning Nederlandse Gebarentaal stellen dat dove mensen recht hebben op gelijke toegang tot onderwijs, werk en de samenleving in het algemeen. In de praktijk blijft de belofte van inclusie vaak onvervuld, mede door de structurele tekorten aan tolken Nederlandse gebarentaal (NGT).

Dit probleem raakt niet alleen de persoonlijke levenssfeer van doven, zoals sociale en medische situaties, maar heeft verstrekkende gevolgen voor hun deelname aan het onderwijs en de werkvloer. Zonder voldoende tolken kunnen doven niet volwaardig deelnemen aan de maatschappij. De verouderde regelingen van het UWV rondom de achterwacht, samen met een budget dat niet meegroeit met de vraag, maakt het moeilijk om deze situatie te verbeteren. Het tekort aan tolken wordt daardoor steeds nijpender.

De noodzaak van tolken in calamiteitensituaties

Een bijzonder schrijnend aspect van dit tekort is de situatie in calamiteiten. Stel je voor dat je in het ziekenhuis ligt en geen communicatie kunt aangaan met artsen of verpleegkundigen omdat er geen tolk beschikbaar is. Dit is helaas de realiteit voor veel doven, vooral omdat tolken NGT vaak niet beschikbaar zijn in noodsituaties. De regelgeving stelt dat tolken 24 uur per dag beschikbaar moeten zijn voor zulke situaties, maar de achterwachtregeling waarbij tolken een dienst draaien van 12 uur 's nachts tot 12 uur de volgende dag is onpraktisch en zwaar belastend. Bovendien wordt voor een dergelijke achterwacht een hele lage vergoeding geboden; als er geen spoedopdracht is tijdens de achterwachtdienst is dat de enige vergoeding die een tolk ontvangt, terwijl die tolk in diezelfde tijd ook meerdere tolkopdrachten had kunnen uitvoeren. Dit ontmoedigt tolken om zich beschikbaar te stellen, waardoor het tekort in calamiteitensituaties alleen maar groter wordt. Een pilot met kortere diensten en hogere vergoeding specifiek voor 'calamiteitenopdrachten' is inmiddels ingevoerd per 1 april 2025.

Financiële onzekerheid en beperkte loopbaanmogelijkheden maken beroep onvoldoende aantrekkelijk

Het beroep van tolk NGT heeft ondanks de essentiële rol die tolken spelen in de maatschappij een lage status. Elk jaar studeren slechts zo'n 20 nieuwe tolken af, maar de huidige instroom is onvoldoende om de uitvallende tolken op te vangen, die stoppen als gevolg van pensioen of elders in loondienst treden voor meer financiële zekerheid. Dit, terwijl de vraag naar tolken juist toeneemt doordat meer dove leerlingen door het Passend onderwijs aan het regulier onderwijs deelnemen en door de emancipatie van doven die goed geïnformeerd zijn over hun recht op een tolkvoorziening.

De meeste tolken werken als zelfstandig ondernemer, wat hen blootstelt aan aanzienlijke risico’s. Het tarief is niet in verhouding tot de kosten die zij maken, het ondernemersrisico dat zij lopen, de verantwoordelijkheid die zij dragen en het werk dat ze leveren. De coronacrisis toonde aan hoe kwetsbaar deze zelfstandige positie is: veel tolken kwamen zonder werk te zitten. Bovendien zijn de regelingen van het UWV nadelig voor tolken: bijvoorbeeld als tolken binnen 24 uur voor aanvang van een opdracht worden geannuleerd. In dat geval ontvangen ze slechts 50% van hun tarief; bij annulering meer dan 24 uur van tevoren ontvangen ze helemaal geen vergoeding. Daarnaast vergoedt het UWV bij tolkopdrachten in de privésfeer slechts 50% van de reisvergoeding als de opdracht ter plekke wordt geannuleerd, terwijl de tolk de volledige reis gemaakt heeft. Om deze onzekerheid te compenseren, zoeken veel tolken opdrachten met meer zekerheid, zoals in het onderwijs, of nemen een vast dienstverband (in deeltijd) in een andere functie. Dit maakt het voor zelfstandigen mogelijk om financieel rond te komen maar ondermijnt tegelijkertijd de flexibiliteit die hun werk als tolk NGT vereist.

Een onderzoek van Isabelle Heyerick naar de duurzaamheid van het beroep in Vlaanderen (Van Heyerick, I. Duurzaamheid van het beroep tolk VGT-X 2024) wijst uit dat in Vlaanderen slechts een kleine groep (8%!) in hoofdberoep start als tolk VGT - X. De meerderheid (72%) kiest ervoor om in deeltijd te starten als tolk voor minder uren dan een halve voltijdbaan.

Tot slot ontvangen tolken, ongeacht hun ervaring of specialisatie, hetzelfde tarief. Dit alles maakt het beroep weinig aantrekkelijk.

Structurele oplossingen voor de toekomst

De Nederlandse Beroepsvereniging Tolken Gebarentaal (NBTG) heeft herhaaldelijk geprobeerd om de situatie te verbeteren, maar stuit keer op keer op verzet of vertragingen van beleidsmakers bij UWV en betrokken ministeries. Er zijn al in 2020 voorstellen ingediend om de regeling rond de achterwachtdienst aan te passen, bijvoorbeeld door de diensttijd te verkorten of andere aanvangstijden in te voeren, maar deze voorstellen werden telkens uitgesteld. Ook heeft de NBTG vele malen voorgesteld om het tarief (ook van de achterwacht) te verhogen en de annuleringsregelingen te verbeteren.

Om het beroep tolk NGT voor de toekomst te behouden en om tolken meer werktevredenheid te bieden, is een fundamentele herziening van het beleid nodig. De regeling rondom tolkvoorzieningen moet dringend worden aangepast, zodat het beroep van tolk NGT aantrekkelijker wordt en er voldoende aanwas is van nieuwe tolken. Tolken moeten een eerlijke beloning krijgen die past bij hun expertise. De regelingen van het UWV moeten rekening houden met het ondernemersrisico dat tolken lopen en de overheadkosten.

Conclusie

Hoewel de wetgeving en de intenties er zijn om gelijke kansen te creëren voor doven, blijft de uitvoering vaak achter. Het tekort aan tolken, met name in calamiteitensituaties, en de lage status van het beroep maken het voor doven moeilijk om volwaardig mee te doen in de samenleving. Alleen door structurele aanpassingen in het beleid, het verbeteren van de werkomstandigheden van tolken en het herzien van de tolkvoorzieningen, komt het ideaal van het VN-verdrag weer een stap dichterbij: gelijke kansen voor de dovengemeenschap en een toegankelijke maatschappij.